Бүгінгі дирижерлар жайындағы әңгімеміз бүкілодақтық және халықаралық конкурстардың лауреаты, Ресей композиторлар одағының және «Орыс музыка қауымдастығының» мүшесі, бүкілодақтық Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты, композитор, өнертанушы, Қазақстан мен Ресейдің еңбек сіңірген қайраткері, профессор Тимур Кәрімұлы Мыңбаев (4.10.1943 – 15.04.2011) жайында болмақ.

Алматы қаласында туған. Н.А. Римский-Корсаков атындағы Ленинград консерваториясын хор дирижеры (профессор Е.П. Кудрявцеваның класын) және композиция мамандығы бойынша (профессор И.Я. Пустыльниктің класын) қатар тәмамдаған Тимур Кәрімұлы 1976 жылы осы консерваторияның аспирантурасын музыка теориясы бойынша бітірген. 1966-1972 жылдары Ленинград консерваториясы жанындағы музыкалық колледжде, 1972-1973 жылдары Ленинград консерваториясында оқытушы қызметін атқарған. Музыка теориясы мәселесінен бірнеше ғылыми мақалалардың авторы. «Заметки об имитационной технике Бенджамина Бриттена» («Музыкознание», Алма-Ата, 1976) және «О фуге в творчестве Бенджамина Бриттена» («Музыкознание», Алма-Ата, 1977) атты еңбектер жазған ғалым.

Көп жылдар бойы Т.Мыңбаев Қазақ КСР мемлекеттік симфониялық оркестрінің көркемдік жетекшісі әрі бас дирижері болды. Дирижер, композитор және музыка зерттеушісі ретінде өнімді еңбек еткен. Опера, балет, симфония, симфониялық күй, соната, квартет, оратория, хор-вокалдық циклдың, джаз және камералық жанрдағы көптеген туындылардың авторы. Шығармаларында бұрынғы және қазіргі композиторлар дәстүрін шебер қиыстыра білген. Қазақ музыка фольклоры – Мыңбаев шығармашылығының негізгі қайнар көзі. Шығармаларындағы ерекше бояу мен тың жаңалықты қазақ халық әндері арқылы тапқан.

Тимур Мыңбаевты көпке танымал еткен оның дирижерлік қыры. Ресейдің Мариин және Үлкен театры сахнасында, ГАСО, БСО, МГФ, Петербург, Екатеринбург¬, Саратов, Самара, Ярославль фи¬лармониясы оркестрлерімен өнер көрсеткен. Украи¬на, Молдова, Латвия, Литва, Эстония, Польша, Болгария, Австрия, Югославия, Швейцария, Гер¬мания, Швеция, Финляндия, Корея мемлекеттеріне гастролдік сапар шеккен.

Т.К. Мыңбаев жиырмадан астам грампластинка мен компакт-дисктердің көбін «Москва күзі», «Белые ночи», «Лугано көктемі», «Хельсинки жазы», «Варшава күзі» секілді әйгілі музыка фестивалдерінде және ВВС (Ұлыбритания), «Дойче граммофон» (Герма¬ния), «АртЭлектроник» (Ресей-АҚШ), «Аврора» (Норвегия) фирмаларында жаздырған.

Композитор ретінде қаламынан туған шығармалары еліміздегі кітапханалар мен ҚР композиторлар одағында және ҚР мемлекеттік академиялық симфониялық оркестрі кітапханасында сақтаулы. Скрипка мен фортепианоға арналған соната (1970); шекті аспаптар квартеті (1971); 4 тромбонға арналған квартет (1971); хорға арналған цикл (неміс ақындары сөзіне жазылған) (1971); Пушкиннің «Бесы» шығармасы бойынша хор мен литавраға арналған поэма (1972); хор мен симфониялық оркестрге арналған оратория (А. Пушкиннің сөзіне жазылған) (1972); камералық оркестрге арналған «Қарақожа» күйі (1973); А. Пушкиннің сөзіне жазылған әнші мен фортепианоға арналған романстар (1973), Г. Аполлинердің сөзіне жазылған әнші мен фортепианоға арналған романстар (1973), халық сөзіне жазылған ән (1973), джаз пьесалары, остинато (1974), «Веселый городок» операсы мен О.Сүлейменовтың либреттосына жазылған «Фрески» балеті (1974), симфониялық оркестрге арналған увертюра (1974), «Төремұрат» күйі (1974), шекті аспаптар оркестріне арналған симфония (1975) және бірнеше кинофильмге жазған музыкалары бар.

Алматыдағы алдыңғы буын музыкант ағалардан бұл кісі жайлы көп әңгіме есітіп, сырттай қанық болғанымызбен, жүзбе-жүз көріп, тілдесудің сәті 2009 жылдың қара күзінде түсіп еді. Өзі қызмет ететін Мәскеудегі ағайынды Гнесиндер атындағы Ресей музыка академиясына біліктілік жоғарылату мақсатымен жолымыз түскен. Концерт залының алды. Репетицияға кіріп барады екен. Берген сәлемімізге жалт қарады. Мұндай өткір жанарды бірінші көруім. Алматыдан келгенімізді айттық. «Келсең қайтейін?» Бұлай жауап беруінің мәнісі бар еді. Кезінде Д.А. Қонаев ақсақалдың қолдауымен мемлекеттік академиялық симфониялық оркестрді қолға алған кезі оркестрдің шарықтау шағы болатын. Репертуарын байытып, шеберлігін кемелдендірген, алыс-жақын аймақтың бәріне әйгілі еткен. Бірбеткей, тікмінез қалпынан танбаған, музыка тұрмақ басқа көптеген сала бойынша білмейтіні жоқ шынайы шебердің нақ өзі. Бұл мінез кімге ұнасын, айналасындағы ағайын арызданып орнынан кетіргесін шұғыл Ресейге кеткен ағамыз елге өкпелі еді. «Искусство – это, как хорошо сказали в одном старом театре, священодействие! А главная фигура священодействия – это я. Вот и всё.»

Алғашқы күн осылай өтті. Десе де, оркестр репетициясына қатысуға қарсы болмады. Дәл уақытында басталды. «Никогда не спешу, никого не жду, и ни в чем себе не отказываю.» Үш сағат бойы тапжылмай тыңдадық. «В жизни вам нужно знать всего 5 вещей: гармонию, сольфеджио, контрапункт, философию и играть на разных музыкальных инструментах!» Шомбал денелі, зор дауысты ақбас ағамыз арқыраған күйінен бір танбады. Тәртіп орнында. «Стоп! Что это такое? Нельзя ничего играть без дирижера! Без дирижера играет только оркестр Большого театра!» Әр аспаптың ойнау әдісі, автор өмірінен біз білмейтін хикаялар, шығарма тарихынан қаншама әңгіме айтты. «Рихарда Штрауса надо или играть гениально, или… сразу идти стреляться. Перед немецким посольством.» Айтты деген жәй сөз-ау, уытты тіл, шымшыма әзіл, тотияйын тәпсір, орыс ұлты, академия жұмысы дейсіз бе, бәрін аямай түйреп отырды. «Деревенский оркестр слышен по исполнению четвертных нот! В деревне имени Гнесиных играют большим смычком так, что все ноты вываливаются», немесе «Дети, в этом зале очень плохая акустика! Но, это не самое худшее, что есть в нашей академии.» Бір жерінде орыстың маскүнемдігі туралы сөз болды. «Ұлы орыс халқы бұл істе де ұлылық көрсеткен, оны білесіздер!» деді.

Өзіне сенімді ерекше адам, жұмыста да еркін екен. Сөз саптауынан бір де бір оқу орынын, түрлі оркестр мен театр ұжымдарын, дирижерларды жаратпайтыны аңғарылады. «Один московский дирижер, ныне покойный – к счастью – встав перед оркестром, сказал: «Великие не дирижировали и я не буду!» Да-с, пусть земля ему будет пухом.»

Әйгілі сабақтас дирижер туралы айтқан сөзі мынау.

«Повесили афишу. Марис Янсонс. Оркестр Баварского радио. Ребята, выдающийся дирижер современности Марис Янсонс поступал в консерваторию несколько раз и не мог написать сольфеджио и гармонию. Выскочил в коридор и ко мне:
– Помоги-и-и, старина-а-а, напиши за меня? (тогда он писал гармонию, кажется)
Ну, я написал ему гармонию, потом он опять:
– Помоги-и-и, дружище?
Ну, я ему под дверью накатал диктант с одного прослушивания. Ммда-с… Великий дирижер теперь. Поэтому когда увидите великих дирижеров, подумайте, правда ли они…»

Қым-қуыт құйын мінез бен қым-қиғаш құйтырқы сөздің қаншасын естісек те шын шебер, өз ісінің майталман маманы екені көзге ұрып-ақ тұрды. «Ребята, чтобы сыграть это гениальное произведение, вам надо знать всего две вещи. Первая – в такте есть «раз»! Вторая – в такте четыре четверти!» Расында білімді, басынан сөз асырмайтын қайсар мінез өзіне сонша жарасымды. Кілең қарама-қайшылықтан тұратын сұсты көзқарас кімді де болса ықтырардай. Келесі күні үзіліс уақытында ғана аз-кем тілдесіп, сөзіміз жарасқандай болды. «Человек – это одна из форм существования белковой материи. А если белковая материя играет на инструменте, то она должна играть вовремя», «Самое трудное в дирижировании – это не мешать господам артистам.» Жұмыс барысында студенттердің назары бір сәтке де басқа жаққа аумады. Мүлгіген тыныштықты бір-екі сұрақ қана бұзып еді, жауап мынадай болды.

«– Тимур Каримович, можно спросить? – Нет! Нельзя! Потом, в перерыве… и вообще, у вас пауза!»

Өз заманындағы ұстаздарынан алған өнерге деген кәсіби жанкешті еңбек пен кіршіксіз адалдықты аңсайтынына айтылған әрбір сөзі дәлел еді. «Дирижирование – это искусство! Это такое же искусство, как и любое другое инструментальное искусство. Но, только более сложное! В дирижировании есть три главные вещи: Дыхание, внимание и вот это! (таяқшасын көрсетті.)» Бүгінгі ұрпақтың бетсыдырғы білім мен өнерге атүсті жеңіл көзқарасына жаны қастығы хас шебердің бет-әлпетінен сезіледі. «Олицетворение современного поколения. Что нужно современному поколению? Ни-че-го! И это страшно.» Қазір дирижер болу оңай, бәрі тез, оңай келсе екен дейді. Жанын қинап отырғысы жоқ деп налыды. «Хорошо работать дирижером: нужно просто показать «раз», подождать, пока оркестр доиграет до конца, поклониться и уйти.» Темекісін құшырлана сорып, залдың ортасында будақтатып отырғаны жатталып қалыпты. «У меня была замечательная бабушка – Арина Родионовна. Она научила меня неприличным словам и прибауткам. Поэтому я так хорошо знаю русский язык!» Қазақ совет композиторларының талайына қатты сөйлеп тісі батса да, көптеген шығармалардың тұсаукесері осы кісінің атымен тығыз байланысты. Бұған Қазақ радиосы Алтын қорындағы совет дәуірінен қалған көптеген дыбыс жазбасы куә.

«Советский артист должен всегда быть гладко выбрит и слегка нетрезв.»

Академик Кәрім Мыңбаевтың ұлы Тимурдың жан-жақты білімі, өлшеусіз еңбекқорлығы, тағдыр талайына жолыққан қисапсыз кедергі мен өнер айдынындағы жанқинамас таланттарға жаны күйіп, солардың арасынан суырылып шығып өз биігінде жұлдыз боп жарқырап қалуы қай-қайсымызға болсын үлгі. Өз басым ешқандай қалыпқа симайтын ерекше дарын иесінің адуын мінезі мен бір адамның сан бағыттағы шашаусыз шығармашылығын, телегей білім жиған маэстроның артық-ауыс айтқан кей сөзі кешірімді деп білемін. Дирижер Тимур Мыңбаевтың қазасынан кейін шәкірттерінің дәріс кезінде айтқан сөздерін еске түсіріп, аса ыждақаттылықпен жинап, интернет әлеміне сақтауын ұстазға деген құмбыл құрметі деп білдік. Біршама сөзін мақаламызда дирижер бейнесін ашу мақсатында пайдаландық. Оркестр әртістеріне түсінікті тілмен айтылған бірнеше цитаттарын, дирижердің орамды тілінің шұрайын сақтап, сол күйінше қалдырдық.

«Первые скрипки, при всем потрясающем разнообразии вашей интонации…»

«Скрипки, вы нарочно играете таким похабным звуком или вам просто нравится?»

«Знаете, как это… лучшая кожа, лучшие часы, лучшая обувь, и всё по сто рублей. Вон, у нас там на углу… Удивительно! Вот так и у вас со звуком, ребята.»

«Вы сыграли плохо. Нет, не плохо, а средне, что даже хуже, чем плохо.»

«Мне очень нравится, как играет альтовая группа. Не вместе, но идея хорошая.»

«Контрабасы, что вы ищете истину на открытой струне?»

«Флейта, если Вы сыграете это соло без лиги, то, обещаю, мы Вам поставим памятник из духов «Шанель».

«Ребята, так не пойдет, вы играете по-русски. Ну что это такое: Русская филармония, Русский симфонический оркестр под управлением Горенштейна, Русский государственный Большой театр под управлением Тютькина. Я не шовинист, ребята, я сам отчасти еврей!»

«Куда вы лезете без меня? Нельзя ничего играть без маэстро! А маэстро – это я. Причем один из самых лучших в мире. (дружные аплодисменты в оркестре) А кто этого не знает, тот просто негодяй!»

«Молодец! Молодец! Молодец! Нет, правда молодец! Но, это случайно!»

«Величайший оркестр времен и народов!» Особенно с такой игрой, когда одни в одном темпе, а другие в другом.»

«Если Вы не сыграете эту реплику перед цифрой 4, катастрофы не произойдет. Но Вам будет стыдно всю оставшуюся жизнь! Вы будете просыпаться в холодном поту под старость и требовать стакан горячего молока!»

«Ну, что вы там все рыщете? Найдите уже что-нибудь! И возьмите что-нибудь во что-нибудь (альт аспабы)! И сделайте с этим «что-нибудь», что-нибудь приятное!»

«Контрабасы, когда вас переведут на скрипку, вам придется выучить позиции. У вас 4 струны, а там много позиций…»

«– Ребята, вы знаете какое самое главное событие в России?
– Концерт нашего оркестра!
– Правильно! Что это за пиццикато? Это гробы! Гвозди, которые вколачивают в гробы! Да-с… Чистый четверг. Настроение у меня нынче пасхальное!»

«Духовики, ничего не совать в рот без меня! А то убью!»

«Вы знаете что такое mezzo voce? Не знаете? Это «в полголоса», voce – это голос, а mezzo – половина. Вот, вы знаете, бывает сопрано – тётка такая, толстая! А меццо-сопрано – это половина от нее!»

«Господа, на концерт все должны прийти в черном. Всякий, явившийся в белом, будет немедленно уложен в гроб!»
«Виолончели, говоря языком XXI века, не парьтесь! Так оно лучше, без испарений.»

«Ребята, почему у вас такие торжественно-тупые лица? Вы что, считаете такты?»

«Вы знаете, что такое хороший оркестр? Хороший оркестр – это который играет сам, а дирижер получает очень большие деньги. А очень хороший оркестр – это который играет сам, а дирижер получает офигительно большие деньги, и при этом ничего не делает. Кто хочет быть дирижером – прошу в перерыве ко мне.»

«Оркестр – это не академия молодоженов, любовников и прочих. Здесь надо работать, а всё остальное потом, после учёбы. Вот уйдете отсюда и занимайтесь чем хотите!»

«Ребята, ну вы же прошли здесь такой колоссальный отбор, огромный конкурс. Вы должны играть лучше всех в мире! Уж во всяком случае лучше Московской консерватории. А играете почему-то хуже.»

«Трубачи! Мы без вас не начнем! Губы устали? Так мы подождем. И до восьми подождем, и до девяти, а вы отдыхайте… Но учтите, публика придет в семь!»

«Валторны! Чтобы приглушать звук, нужно иметь сурдины. А вы вечно суёте свои руки, причём не туда, куда следует.»
«Струнники – это люди, которые очень хорошо слышат, но ничего не соображают. Так что если вы, духовики, дадите им «раз», может они, оттолкнутся от него с Божьей помощью и что-нибудь там сыграют.»

«Когда вы играете свой сольный концерт, это же для вас праздник, правда? А вот концерт оркестра – это не праздник, это ТОРЖЕСТВО! Вот что вам надо знать.»

«Так, играют только скрипки. Альты, вы пока не скрипки. Будете скрипками, со временем.»

«Так мычит корова на другом берегу озера. А здесь должно быть красивое соло валторны.»

«Но обильное потоотделение с дирижерского пульта компенсирует происходящее по сторонам безобразие.»

«Если бы я всё знал, я бы открыл здесь лавочку и отвечал за доллар на любые вопросы. Meno mosso, piu mosso… Я не знаю, дети, я спать хочу! Не заставляйте меня произносить неприличные слова!»

«Оркестр – это не толпа идиотов, а собрание единомышленников. Вот в светлановском оркестре было хорошо: сыграл, к примеру, валторнист красиво соло, и ему все тихонько поаплодировали. И человек выходит вдохновенный, с совершенно другим настроением, понимаете?»

«Плееры – это отвратительно. Во-первых вредно для ушей, а во-вторых, mp3 – плохое качество. Надо играть симфонии Бетховена в 4 руки.»

«Три вещи доставляют мне сейчас удовольствие: во-первых, в следующий вторник я последний раз в этом сезоне встану в 7 утра. Во-вторых, концерт – ну, это же всегда приятно, вы понимаете. А самое главное – всем поставлю плохие оценки! Всем! Всем отомщу!»

«Склероз – хорошая болезнь, каждый день столько новостей!»

«Весь народ делится на три вида: люди, двуногие и человекообразные.»

«Лев Николаевич два раза из дому сбегал. Жаль, возвращался.»

«Так написано. Терпите. Между прочим, Алексей Максимович Горький под старость лет, перед смертью, говорил только нецензурные слова. Почему, скажите пожалуйста? Уже умирать пора, а он говорил только нецензурные слова… почему? Мудрый человек! Мудрый!»

Мәскеудің Үлкен театры немесе филармония оркестрі сияқты салмақты өнер ұжымдарында еңбек етуге лайықты тұлғаның студенттер оркестріне ғана табан тіреуі қайраткер ағамыздың қиын мінезі мен усойқы тілінен тапқан тиянағы деп топшыладық. Өмірінің соңына дейін Гнесиндер атындағы Ресей музыка академиясының профессоры, симфониялық және камералық оркестрлердің көркемдік жетекшісі және бас дирижеры қызметін атқарған, жасы ұлғайған шақта да қуаты қайтпаған, қайраты тасып жалындаған, өмірге өкпелі дарын өз отына өзі күйіп кеткендей көрінеді. Расында, «өмірдің соңы өкініш-ау!» Сөз соңын еліне еркелеп өткен дирижердің осы сөзімен тәмам еттік.